Wat doen conservatoren als ze niet meer vanwege de coronamaatregelen naar hun museum kunnen? Hoe onderhoud je je contacten en waar haal je accurate informatie over een object vandaan als je het niet (meer) ter plekke kan bekijken?

Wat het afgelopen jaar geleerd heeft is dat de conventionele manier van onderzoeken en verzamelen beperkingen heeft. Dat die beperkingen niet voor eeuwig zijn is een geruststellende gedachte maar neemt niet weg dat deze coronatijd uitermate nuttig is om andere manieren van verzamelen te onderzoeken.
Never waste a good crisis is een adagium wat mij als conservator actueel verzamelen nieuwe wegen heeft doen inslaan.

Vrijwel vanaf het begin drong het besef in Rijksmuseum Boerhaave door dat we de Covid-19-pandemie wilden verzamelen. Niet geheel onlogisch vanwege de net ontwikkelde tentoonstelling Besmet! die ruim aandacht besteedt aan de geschiedenis van vorige epidemieën. Met de pandemie dagelijks in het nieuws was het echter noodzakelijk aandacht te besteden aan dit nieuwe virus. Maar hoe?

Historische analyses bestaan nog niet, het narratief van deze pandemie is nog volop in de maak. We zullen pas over enkel jaren het volledige verhaal kunnen vertellen. Maar iedereen is zich ervan bewust dat we met z’n allen ooggetuigen zijn van een historisch event. Die wil en moet je, zeker als medisch museum, bewaren.

Voor historische musea is actueel verzamelen onbekend terrein. In plaats van onderzoek in archieven of bibliotheken moet je je als conservator gaan richten op andere informatiebronnen. Media spelen een cruciale rol in de actuele informatievoorziening. Kranten, tv, radio zijn bekend maar hoe incorporeer je sociale media in je informatiebehoefte?
Zoals we allemaal zelf hebben kunnen ervaren volgden de actuele ontwikkelingen zich in snel tempo op. Facebook, Twitter en Youtube speelden daarin een wezenlijke rol. Informatie en desinformatie spreken elkaar tegen. Ga er maar aanstaan om als conservator orde in die chaos te scheppen.

Gelukkig zijn er voorwerpen! Om niet in de discussie over objectiviteit van objecten terecht te komen gebruik ik voor nu de definitie van een museaal voorwerp het volgende: een actueel museaal object is een tastbaar voorwerp dat gebruikt is tijdens een (historische) gebeurtenis. In het geval van Covid verzamelen blijkt dat een praktische en hanteerbare definitie die bovendien een goed handvat is bij het schiften van informatie.
Gaat het om objecten? Dan kun je er als conservator wat mee, gaat het om beleidsmaatregelen (zoals bijvoorbeeld een negatief reisadvies) dan kun je het niet verzamelen.

Met deze definitie op zak hebben we voor het eerst een acquisitiepilot uitgevoerd met wat heet ‘rapid response collecting’. Een wijze van collectioneren die is ontwikkeld in het Victoria en Albert Museum in Londen. In het kort komt rapid response collecting (het zit al in de naam) neer op snel handelen op actuele gebeurtenissen.
Het begin van de coronacrisis werd door een aantal zaken getypeerd: hamsteren, gebrek aan beschermende middelen, de situatie op de ic’s en de zoektocht naar een vaccin. Dat werden de drie hoofdlijnen waarop we zijn gaan verzamelen.

Onderzoekers aan de Universiteit Utrecht waren de eersten die antilichamen ontwikkelden tegen de spikes van het virus. Een belangrijke stap in de ontwikkeling van een vaccin. Doordat een van deze onderzoekers al in februari (nog voordat de pandemie in Europa voet aan wal kreeg) een lezing in het museum gaf waren de contacten gelegd en konden we de antilichamen in een epje tentoonstellen.
Via het Erasmus MC kwamen we verhalen uit de frontlinie op het spoor. Duidelijk was dat in tijden van crisis het essentieel is voor een conservator om ethisch te handelen. Een acquisitie aanvraag mag nooit ten koste gaan van de aandacht die medisch personeel nodig heeft voor acute hulpverlening. Op de ic’s bleek het een probleem dat teamleden elkaar niet makkelijk herkennen vanwege de beschermende kleding die zo kenmerkend is voor het behandelen van besmettelijke ziekten. Een oplossing daarvoor werd gevonden door de plaatselijke tattooshop, zij beschilderden en personaliseerden de klompen van het ic-personeel. Waardoor men elkaar ondanks de beschermende kleding kon herkennen aan de klompen. Op verzoek zijn er een paar op dezelfde wijze beschilderd en aan het museum geschonken. Naar onze mening een ethische wijze van handelen. Zo werd immers een verhaal uit de frontlijn verzameld zonder dat de aandacht voor de zorg daaronder leed.

Absoluut iconisch object dat door rapid response collecting aan de collectie is toegevoegd is het eerste vaccin dat in Nederland is toegediend. Door de samenwerking met het RIVM in het kader van de tentoonstelling Besmet! was het mogelijk om op het juiste moment te handelen en in te springen op de meest actuele ontwikkelingen en zo het flesje en de spuit voor de collectie van het museum veilig te stellen.

Overigens hoef je voor actuele acquisitie niet altijd zelf de boer op. Dat ondervonden we toen technici van de TU in Delft het museum contacteerden met de vraag of het mogelijk was om een oude beademingsmachine uit de jaren vijftig te ‘reverse engineeren’. Het resultaat, een nieuwe eenvoudig te produceren machine staat tentoongesteld in Besmet!. Binnenkort wordt daar met trots het flesje Pfizer-vaccin met spuit aan toegevoegd.