In 1746 verschijnt in opdracht van de Staten van Holland een prachtig gegraveerde kaart van de Maasmonding bij Rotterdam (afbeelding 1).

De kaart heeft een schaal van 1:20.000 en toont daarmee een zeer gedetailleerd beeld van de toenmalige waterstaatkundige situatie ter plekke. De cartografie steunt op het werk van de talentvolle landmeter Melchior Bolstra (1703/4-1776). Het resultaat mag er zijn: een fraaie, bijna drie meter lange kaart van een gebied dat de eeuwen erna drastisch zou veranderen. En met de nieuwe technieken van tegenwoordig kunnen we die veranderingen vanuit onze luie stoel op ons gemak bestuderen!

Functioneel design

Bolstra krijgt al in 1738 de opdracht om het gebied hydrografisch en meetkundig op te nemen. Hoewel hij dit werk in 1741 weet af te ronden, kost het beletteren en graveren nog de nodige tijd. Het uiteindelijke document omvat een hoofdkaart, gedrukt met behulp van vijf grote koperplaten, en een bijblad met een kleine overzichtskaart en twee profielen met getijdencurves. Door dit laatste blad te versnijden en met de hoofdkaart te monteren, ontstaat een mooie rechthoek met een grootte van maar liefst 292 x 74 centimeter! Bolstra’s kaart kent een puur functionele opmaak, zonder opsmuk. Alleen die zaken die voor het waterstaatkundige management van belang waren, zijn gekarteerd. De aandacht richt zich daarmee vooral op een accurate weergave van het gebied buiten de dijken, de rivierbedding.

Problematisch rivierenstelsel

Bolstra vervaardigt zijn kaart tegen de achtergrond van de destijds problematische toestand van het Nederlandse rivierenstelsel. Een van de grootste probleemgebieden vormt de rivier de Merwede (rechts op de kaart), die in het westen overgaat in de Beneden-Maas. Als gevolg van de Sint-Elisabethsvloed in 1421 vloeit immers steeds meer rivierwater via de open Biesbosch naar het zuiden weg en steeds minder via de Maasmonding. Die waterloop valt daardoor steeds moeilijker op diepte te houden. Een goede bevaarbaarheid van de Merwede en Beneden-Maas is echter van economisch levensbelang voor de havenplaatsen Dordrecht, Rotterdam, Delft, Schiedam en Brielle. Die steden willen daarom graag een afsluiting van de Biesbosch. Tegelijkertijd zijn andere steden stroomopwaarts juist gebaat bij een veilige afvoer van water en ijs door dit moerassige gebied.

Maatregelen

De riviersteden kampen dus met tegengestelde belangen en in het tweede kwart van de 18^de eeuw doen de Staten van Holland verwoede pogingen om te bemiddelen en tot een oplossing te komen. De kaart van Bolstra toont de maatregelen die gemoeid zijn met de laatste bemiddelingspoging. Die maatregelen bestaan onder meer uit het niet herstellen van enkele doorgebroken dammen in de Biesbosch en het verbeteren van de bevaarbaarheid van de Maas inclusief een doorgraving van De Beer, de grote zandplaat die de monding in de Noordzee belemmert (afbeelding 2).

Bron voor onderwijs en onderzoek

Vandaag de dag is de kaart van Bolstra natuurlijk een belangrijke historische bron. De Universiteitsbibliotheek Utrecht, die naast een compleet exemplaar nog enkele losse bladen van de kaart bezit, stelt zich dan ook ten doel om een dergelijk document optimaal toegankelijk te maken voor onderwijs en onderzoek. Dat gebeurt op de eerste plaats door het digitaliseren en op internet plaatsen van de kaart. Tevens faciliteert de bibliotheek het ‘verrijken’ van de scan met aanvullende data, waardoor het gedigitaliseerde document nog beter vindbaar en bruikbaar wordt voor met name wetenschappers. Dit gebeurt onder meer door het georefereren van gescande kaarten. Kortgezegd houdt dit in dat de scan van een oude kaart gekoppeld wordt aan een moderne referentiekaart (afbeelding 3). Hierdoor worden allerlei nieuwe toepassingen mogelijk, waaronder het efficiënt zoeken naar oude kaarten via een geografische interface.

Crowdsourcing

Het geografisch doorzoekbaar maken van de eigen collectie was tot voor kort de droom van elke kaartenconservator. Voorheen werden daartoe coördinaten toegevoegd aan de beschrijvingen van kaarten in de bibliotheekcatalogus. Dit was echter dermate arbeidsintensief dat het vaak achterwege bleef. Door bij het georefereren gebruik te maken van crowdsourcing ontstaan echter nieuwe kansen. Zo schakelen we in Utrecht het internetpubliek in om onze gescande kaarten te georefereren en kunnen we in relatief korte tijd duizenden kaarten ‘aanpakken’. De bibliotheek vergroot hiermee niet alleen de toegankelijkheid van deze kaarten door het bieden van een geografische zoekmogelijkheid (afbeelding 4), maar ook het hergebruik van de scans voor onderzoeksdoeleinden.

Praktijk

Een praktijkvoorbeeld van dit hergebruik wordt geleverd door de vakgroep Coastal Dynamics, Fluvial Systems and Global Change van de Utrechtse Faculteit Geowetenschappen. Hier doet men onderzoek naar het gedrag van rivieren en estuaria, onder andere door de historische dimensie daarin te betrekken. Op die manier is de ontwikkeling van bijvoorbeeld de zandafzettingen van een riviermonding te bepalen en zijn voorspellingen voor de toekomst denkbaar. Wetenschappers van Geowetenschappen importeren daartoe de gegeorefereerde scans van oude kaarten in hun specialistische databases en applicaties en analyseren die vervolgens (afbeelding 5). De historische variatie in de omvang van een rivierdelta zegt bijvoorbeeld iets over de diepteontwikkeling en op basis daarvan zijn weer uitspraken te doen over volume- en klimaatveranderingen in de tijd.

Saai en stoffig?

Kortom, de moderne ‘wedergeboorte’ van een oude kaart door georeferering kan leiden tot vernieuwende wetenschappelijke toepassingen. En tot de conclusie dat de Bijzondere Collecties van erfgoedinstellingen allerminst een saaie en stoffige bedoening zijn!

URL’s:

• Georefereren Universiteitsbibliotheek Utrecht: www.uu.nl/georefereren
• Gegeorefereerde kaart van de Maasmonding door Bolstra: http://uu.georeferencer.com/maps/36a2f26d-a445-5d79-a40d-65bcee09ee4d/view
• Eigen zoekinterface gegeorefereerde kaarten: https://uu.georeferencer.com/api/v1/geosearch
• Wereldwijde zoekinterface (inmiddels meer dan een half miljoen oude kaarten): https://www.oldmapsonline.org/