Wie weleens een wat ouder boek openslaat, kan dan zomaar aan de binnenkant van de band of het omslag een klein zegeltje of etiketje tegenkomen met daarop de naam van een boekhandel. Achter dit schijnbaar oninteressante reclame-uitinkje gaat een wereld schuil waar je geen vermoeden van hebt. Had, want de conservator van dienst neemt je op een eerste kennismakingswandeling mee deze onbekende wereld in.

Allereerst, er heerst geen consensus over de naam. Boekhandelsetiketje komt voor, maar ook boeketiketje, boekhandelszegeltje en boekzegeltje, boekhandelsplaatje, boekhandelsmerkje en boekenmerkje. En wie onmiddellijk door het gevoel besprongen wordt dat dit wel weer zo’n typisch Nederlands ‘lulligheidje’ zal zijn, komt bedrogen uit. Het is een internationaal verschijnsel, want je komt ze van over de hele wereld tegen. De internationale termen voor het verschijnsel zijn wat eenduidiger, al moet gezegd dat ik geen zicht heb op de terminologie-oorlogjes die per land of taal zijn of nog steeds worden uitgevochten. Maar de meest voorkomende termen zijn booksellerslabels, booktradelabels, Buchhändlermarken en etiquettes de librairies. Het is ook lastig de lading met één term te dekken. Want het gaat niet alleen om zegeltjes van boekhandelaren, ook drukkerijen, leesbibliotheken, uitgeverijen, kantoorboekhandels en papierhandelaren lieten dit soort etiketjes vervaardigen.

In Nederland is een aantal verzamelaars actief, mannen voornamelijk van een zekere leeftijd. Zij zijn ook degenen die ervoor zorgen dat er enige literatuur voor handen is over het verschijnsel. Waarbij onmiddellijk gemeld moet worden dat er een internationaal standaardwerk verschenen is van de hand van Reinhard Öhlberger (1950), een Oostenrijkse verzamelaar, getiteld Wenn am Buch der Händler klebt uit 1987. Leuk weetje, Öhlberger was jarenlang fagottist bij de Wiener Symphoniker, het wereldberoemde toporkest, en verzamelde er internationaal lustig op los tijdens zijn tournees. Omdat het een relatief (en in elk opzicht) kleine wereld is, kennen de verzamelaars elkaar en elkaars verzamelingen. De grootste verzameling in Nederland zou meer dan 20.000 etiketjes bevatten!

Onze Bibliotheek van het boekenvak heeft de grootste institutionele verzameling met ruim 6.000 etiketjes. Die verzameling werd onlangs fors uitgebreid, wellicht zelfs meer dan verdubbeld, toen de collectie van de in 2018 overleden verzamelaar D.J. Osinga aan de bibliotheek werd geschonken door zijn zoon. Die wist te vertellen dat zijn vader decennialang systematisch had verzameld. Tijdens alle vakanties in Nederland werd er al fietsend verzameld. Door telkens in een andere regio van het land vakantie te houden, kon de heer Osinga zijn collega’s uit de betreffende regio bezoeken en er de etiketjes meenemen. Die werden thuis zorgvuldig in postzegelalbums bewaard. En omdat, net als bij postzegels, er kleine variaties konden voorkomen, verzamelde Osinga ook op varianten. Wie nu de twintig albums doorbladert zal direct onder de indruk zijn van het werk dat door de boekhandelaar uit Nunspeet in deze verzameling gestoken is. Dat werk werd, gezien de staat waarin de verzameling werd overhandigd, bruusk tot staan gebracht door het overlijden van de verzamelaar. Er is namelijk ook een doosje met sigarendoosjes en snoepblikjes overgeleverd vol met ‘nog te verwerken’ zegeltjes. Die verwerking zal nog wel even op zich laten wachten, want hoe nuttig ook, daar zal wel wat tijd in gaan zitten. Het lijkt me als conservator van de Bibliotheek van het Boekenvak wel heel erg leuk werk, want de bontheid van kleuren en vormen, evenals de herkomst werkt aanstekelijk op het gemoed.

Jos van Waterschoot

Jos van Waterschoot is boekhistoricus en werkzaam als conservator Boekhistorische Collecties en Stripcollecties bij het Allard Pierson. Hij is recensent van het stripinformatietijdschrift StripNieuws en voor stripblad Eppo. Hij publiceert over strips en boekgeschiedenis, en leest een strip per dag.